Şiir ve Musikide Gül İle Bülbül

Doğu edebiyatında gül ile bülbül aşkın en önemli sembollerindendir. Şiir sanatında gül-bülbül konusu güncelliğini kaybetmeden her daim işlenmiştir. Özellikle klasik Türk edebiyatında gül-bülbül mazmununa bütün divanlarda sıkça rastlanır. Bülbül ve gül arasındaki meşhur hikâye hep aynıdır ama bu konu söz sanatlarıyla yapılan zengin çağrışımlarla öyle güzel anlatılır ki dinleyen/okuyan hiç sıkılmaz.

Bu hikâyeyi Yanni, Çin’in baş­kenti Pekin’de bulunan Yasak Şehir’deki konserinde anlatıyor ve eserini oradaki dinleyicilere ithaf ediyor. Yunan bir müzisye­nin, İtalya’daki bir bülbülden ilhamla bestelediği bu eser, Çin flütü çalan bir Venezuelalının icrasıyla başlıyor…

Alman Şiirinden Örneklerle Doğu’dan Batı’ya Gül İle Bülbül

Feryat eden aşığın sembolü olan bülbüle, “gece öten kuş” manası­na gelen şebhan veya “gece uya­nık kuş” anlamında murg-i şebhiz de denir. İngilizcede bülbül için kullanılan nightingale, Almanca­da Nachtigall şeklinde tezahür eder. Bu sözcükler de şebhan veya murg-i şebhiz kelimelerine benzer şekilde “gece boyu şarkı söyleyen varlık” anlamını verir. Bülbülün geceleyin şakımasının Batı literatürüne nasıl ve ne zaman geçtiği tam olarak bilin­mese de özellikle oryantalizm rüzgârıyla gül-bülbül hikâyesinin Doğu’dan Batı’ya nakledildiğini söylemek yanlış sayılmaz.¹⁰

Doğu ile ilgilenmek Batı’da sa­nat, kültür ve edebiyatla uğra­şanların 1800’lü yıllarda özellikle yöneldikleri bir alan olmuştur. Bu bağlamda Alman dünyasından birçok isim sayabiliriz: Wilhelm von Humboldt, Friedrich Sch­legel, August Wilhelm Schlegel, August von Platen-Hallermünde, Christoph Martin Wieland, Nova­lis, sonraki yıllarda Arthur Scho­penhauer, Friedrich Nietzsche, Hugo von Hofmannsthal, Stefan George, Rudolf Borchardt, Tho­mas Mann vs.

15. yüzyılda yazılan Kara Fazlî’nin Gül ü Bülbül’ü Batı’da en çok yankı uyandıran eserlerden biri olmuş, 19. yüzyılda tarihçi Joseph von Hammer bu mes­nevinin tamamını Almancaya çevirmiş ve Türkçe aslıyla birlikte yayınlamıştır (Gul u Bulbul das ist Rose und Nachtigall, 1834). Dora D’Istria bu mesnevinin bazı bölümlerini Fransızcaya, J. W. Gibb de İngilizceye çevirmiştir. Kara Fazlî’nin bu eserine benze­yen Roman de la Rose ise Fransız edebiyatının Orta Çağ sonlarında çok sevilen alegorik eserlerinden biri olmuştur.¹¹

Hammer, on ciltlik Büyük Os­manlı Tarihi adlı eseriyle nam salmış olsa da Farsça, Arapça ve Türkçeden Almancaya yaptığı çok sayıda çevirilerle ve Osmanlı edebiyat tarihi, Fars edebiyat tarihi konularındaki çalışmala­rıyla da Şarkiyatçılık ve Germa­nistik alanları için önemli bir yere sahiptir. 19. yüzyılın ilerleyen yıllarında Almanya’nın filoloji odaklı şarkiyatçıları, Hammer’e “dilsel-filolojik olarak amatör­lük” öne sürmüşseler de özel­likle Hammer’in Hafız Divanı çevirisi¹² (1812/1813) Johann Wolfgang von Goethe ve Fried­rich Rückert için büyük önem taşımaktadır.

Hammer, Hafız Divanı’nı Alman­caya çevirirken Fars şairi Alman okura çevirmektense Alman okuru Fars şaire çevirmeye ça­lışmıştır. Bu yüzden Almancaya aktarılmasına rağmen şiir Batılı/ Alman okur için “yabancı” gelir. Burada “aktarım” sözcüğünü bilerek kullanıyoruz çünkü Ham­mer’in Şarklı şiiri Almancaya “çe­virdiğini” değil, sadece “Alman­calaştırdığını”, yani Almancaya aktardığını düşünüyoruz. Hafız Divanı’nın Goethe ve Rückert gibi isimleri bu denli etkilemesinin sebebi de tam olarak Hammer’in “sadık” aktarımıdır. Hammer’in çevirisinde ne yazık ki klasik şiir­lerde sıkça kullanılan meyhane, saki, aşk şarabı, kadeh, sevgilinin dudakları, yanakları vs. gibi ifa­delerin genel itibariyle tasavvufi boyutu anlaşılamamış, dünyevi zevk ve eğlence tasvirleri olarak görülmüş, bu şekilde tercüme edilmiştir. Burada Doğu edebiya­tının imge dünyasının Batı’nın­kinden oldukça farklı olduğunu göz önünde bulundurarak Ba­tılı okur için bu sembollerin, en azından giriş seviyesinde bilgiye sahip olmadan anlaşılabilir ol­madığını kabul etmek gerekir. Klasik şiirlerde çoğu zaman aşkı anlatan bir eserin hem ilahi hem beşeri olarak anlaşılabildiğini, her ikisi için özlem, hasret, ayrılık gibi konuların işlendiğini görü­rüz.

Hafız Divanı’nı ve Hammer’ın Doğu edebiyatına dair diğer ça­lışmalarını okumak, Goethe’nin şiir dünyasını derinden etkilemiş­tir. Bu etki, Goethe’nin özellikle son dönemindeki en önemli eserlerinden Doğu-Batı Divanı’n­da (1819) yer alan şiirlerde görül­mektedir. Bu eserde Goethe’nin Hafız’la iletişim kurma çabasını gözlemlemek mümkündür. O yıllara ait günlüklerinden anlaşıl­dığı üzere Goethe, Hafız’dan öyle etkilenmiştir ki, onun heybeti karşısında bir şey üretmeden du­ramayacağı hissine kapılmıştır.

Gül-bülbül semboliği Hafız Diva­nı’nın temel unsurlarından olma­sına rağmen Goethe -ilginçtir ki- Doğu-Batı Divanı’nda bu temel mazmunu yalnız tek bir şiirinde açıkça kullanır:¹³

İmkânı var mı?

Mümkün mü sevgilim seni okşasam,

Sesinin ilahi yankısını duysam!

İmkânsız görünür gül her zaman,

Anlaşılmaz bülbül hiçbir an.

Bülbülün, ulaşılmaz güle olan feryadı hem karşılıksız aşkın hem de insanın Yaratıcısına duyduğu özlemin sembolü olarak anlaşı­labilir. Tasavvufta sonsuz ve ezeli güzelin Allah olduğu düşüncesi ile “güzelliğin en büyük ve en yüksek timsali, ilahi mükemmel­liğin dünyadaki yansıması”¹⁴ olan güle duyulan derin hayranlık bağdaşmaktadır.

Gerçek bir dil tutkunu ve de­hası olan, elliye yakın dil bilen, önemli çevirilere imza atmış Friedrich Rückert de yaşadığı dönemin tipik bir örneği olarak Doğu edebiyatıyla ilgilenmiş, bu edebiyatın malzemeleriyle eser­ler kaleme almıştır. Rückert, Go­ethe’nin bu alanda yaptıklarını, “oryantalize eden” şiirin öncü­lüğü olarak nitelemiştir. İkisinin Doğu algısında her ne kadar ben­zerlikler olsa da ciddi farklılıklar da bulunmaktadır. Hammer ile şahsen tanışan, ondan Farsça ve Arapça öğrenen Rückert’in Doğu ile tam anlamıyla karşılaşması da yine Hammer’in Fars edebiyatı tarihi konulu çalışmasına daya­nır. Hafız Divanı’nın yanı sıra Rü­ckert’i etkileyen Hz. Mevlânâ’nın gazelleri olmuştur. Rückert bu etkiyle yazdığı ilk gazellerini 1821’de Curiosa, persica adı al­tında toplamış, aynı yıl Freimund mahlasıyla gazel yazmaya devam etmiş, 1822’de Hafız gazellerinin “serbest reprodüksiyonları” olan şiirlerini Östliche Rosen “Şark Gülleri” başlığıyla kitaplaştır­mıştır.

Goethe gazel formunu benim­sememiş olsa da Rückert, Doğu imgeleri barındıran bu formu kendi şiirlerinde temel bir unsur olarak kullanmıştır. Hz. Mev­lânâ’nın gazellerindeki fikir dün­yasına dayanması ve anlatılmak istenen içeriğin gazel formuna yedirilmesi/eritilmesi, Rückert’in ilk gazellerinin belirleyici özelliği­dir. Bu gazellerin Mevlânâ gazel­lerine bir öykünmeden mi ibaret olduğu yoksa özgün bir üretim mi olduğu ise tartışmalıdır. Rüc­kert’in Doğu’dan esinlenen edebî üretiminin başlangıcında örnek aldığı Mevlânâ ve Hafız ile bir özdeşleşme ve gazel yapısının muhafaza edilmesi gözlemle­nebilirken Doğu şiiriyle daha da yoğun bir şekilde uğraşmasının ilerleyen safhalarında serbest bir yeniden üretim eğilimi görüle­bilir. Buradan hareketle 1822’de çıkan Östliche Rosen “Şark Gülleri”, tamamen Doğu edebi­yatından metaforlar barındıran 281 şiirden oluşan bir kitaptır. Bu “güllerin” içindeki en güzel şiirlerden biri, Rückert’in Doğu edebiyatının imge dünyasına ne kadar aşina olduğunu, bu dünya ile nasıl aynileştiğini gösterir mahiyettedir:

Ne yazıyor yüzlerce yaprağında

Bir gülün?

Ne duyulur binlerce feryadında

Bülbülün?

Hepsinde o, ne varsa tek bir yaprak

Üstünde,

Her şarkıda duyulan ilkindeki

İlk nağme:

Hüsn hep kendi içinde döner, çizer

Bir halka,

Aşk kimseyi bulamaz sevmeye

Ondan başka.

Onun için dönüyor yüz yaprağı

Bir gülün,

Ve onun etrafında bin feryadı
Bülbülün.¹⁵

Batı’nın şarkı formunda yazılmış bu şiir konu itibarıyla tamamen Doğu’ya özgüdür. İlk dörtlükte sorulan soruların cevabı sonraki üç dörtlükte verilmektedir: Bir gülün yüz yaprağında yazan şey, tek bir yaprağında yazanla aynıdır ve bülbülün binlerce kez kanat çırpışı, bin nağmeli feryadı, bin şarkısı da sadece tek bir şeyi, tekrar tekrar söyle­mektedir:

Güzelliğin bir kaynağı, bir mer­kezi vardır, kendini tekrar eder ve çemberi tamamlayarak kendi içinde döner. Aşk ve güzellik özünde birdir. Gül, güzelliğinin kaynağı olarak merkez çevre­sinde dolanan yapraklarıyla; binlerce kez kanat çırpan bülbül de gülün etrafında dönüp aynı merkezi arayarak bu gerçeği ken­di yollarıyla ifade ederler. Hasret dolu aşk bu merkezden doğar ve bülbül güle kavuştuğunda aşkı kendi aslına döner. Rüc­kert’in bu şiiri, İslam’ın temeli olan ilahi birlik ve teklik fikrini, güzellik anlayışını, tasavvufta “vahdet-i vücûd” olarak bilinen varlığın birliği ve varlıkta birlik düşüncesini yansıtır. “Gül bir kitaptır, ezelden beri sadece âşık bülbülün hatasız okuduğu kutsal bir kitap. Çünkü ilahi olarak vah­yedilen, her sayfasında ilahi gü­zelliğe yeni bir bakış açısı getiren bu kitabın anlamı, ancak âşık ve hasretle dolu bir ruh tarafından anlaşılabilir [...]”16

Gülün sırrını bunca dil, şiir, hikâye ve müzik anlatmaya çalışsa da nihayetinde söze gel­meyecek, açığa çıkmayacak bir sırdır bu.

Kuşkusuz ilahi gül bahçesinin gerçek bülbülü, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’dir. Günü­müzde çeşitli vesilelerle okunan Vesîletü’n-necât’in Merhaba Bah­ri’nde, Süleyman Çelebi, âdeta kâinatın tamamı adına O’nu (s.a.v.) “Merhabâ ey bülbül-i bâğ-ı Cemâl” diyerek selamla­mıştır: Güzellik bahçesinin bül­bülü, merhaba…

dipnotlar

1: bkz. Alvan, Türkan/Alvan, M. Hakan: Saz ve Söz Meclisi: Şiir ve Musıki Medeniyetimiz. İstanbul: Şule Yayınları 2016, S. 66, 1. Dipnot.

2: Almancası için bkz. Schimmel, Annemarie: Rose und Nachtigall. Numen. 1958, Vol.5(1), S. 85-109, S. 86.

3: bkz. Saz ve Söz Meclisi, S. 70.

4: bkz. Kuran-ı Kerim: Hadid, 57/1, Haşr, 59/1, Saff, 61/1, İsra, 17/44

5: Remzi işaret ve ima ile birlikte fark gözeterek bir tasavvuf terimine dönüştüren ilk sûfî olan Ebû Nasr es-Serrâc (ö. 378/988) remzi “sözün zâhirinin altında yatan, ehlinden başkasının anlayamadığı gizli mâna” şeklinde tanımlar. bkz. TDV İslam Ansiklopedisi, remiz maddesi.

6: “Tâlibin bir mürşidin gözetiminde yaptığı mânevî yolculuk anlamında tasavvuf terimi.” bkz. TDV İslam Ansiklopedisi, sülûk maddesi.

7: bkz. Saz ve Söz Meclisi, S. 69.

8: a.g.e., S. 70.

9: Almancası için bkz. Schimmel, Annemarie: Rose und Nachtigall. Numen. 1958, Vol.5(1), S. 85-109, S. 102.

10: bkz. Saz ve Söz Meclisi, S. 72.

11: bkz. aynı yer

12: Der Diwan. Aus dem Persischen zum ersten Mal ganz übersetzt von Joseph von Hammer.

13: Almancası: Ists möglich, daß ich, Liebchen, dich kose,

Vernehme der göttlichen Stimme Schall!

Unmöglich scheint immer die Rose,

Unbegreiflich die Nachtigall.

14: Almancası: Schimmel, Annemarie: Rose und Nachtigall. Numen. 1958, Vol.5(1), S. 85-109, S. 91.

15: https://dergipark.org.tr/en/download/ article-file/10709 , S. 22. Almancası:

Was steht denn auf den hundert Blättern

Der Rose all’?

Was sagt denn tausendfaches Schmettern

Der Nachtigall?

Auf allen Blättern steht, was stehet

Auf einem Blatt;

Aus jedem Lied weht, was gewehet

Im ersten hat:

Dass Schönheit in sich selbst beschrieben

Hat einen Kreis,

Und keinen andern auch das Lieben

Zu finden weiss.

Drum kreist um sich mit hundert Blättern

Die Rose all’,

Und um sie tausendfaches Schmettern

Der Nachtigall.

16: Almancası için bkz. Schimmel, Annemarie: Rose und Nachtigall. Numen. 1958, Vol.5(1), S. 85-109, S. 101.